हेलन केलरचा जन्म 27 जून 1880 साली अमेरिकेच्या तुस्कुम्बिया, अलाबामा इथला. 19 महिन्यांच्या वयात छोट्या वयात तिला गंभीर आजाराने ग्रासले आणि त्यात कर्णबधिर आणि दृष्टीहीन करून सोडले. तिच्या असहाय्यतेमुळे निराश झालेली हेलन चिडचिडी आणि रागीट बनली होती. केलरच्या वयाच्या सातव्या वर्षी तिला शिकवण्यासाठी ॲन मॅन्सफिल्ड सुलिव्हन ह्या 20 वर्षीय तरुणीला तिच्या पालकांनी शिक्षिका म्हणून कामावर ठेवले.
सुलिव्हन ही केलरच्या आयुष्यात आली तो क्षण तिच्या आयुष्यात मैलाचा दगड ठरला. फिंगर-स्पेलिंग, स्पर्शिक सांकेतिक भाषा आणि कठोर शिक्षणाद्वारे, सुलिव्हनने केलरला शिकवायला सुरू केली. तिने हेलन केलर सोबत संवाद साधण्यासाठी प्रामुख्याने अमेरिकन सांकेतिक भाषा (एएसएल) वापरली.. एएसएल व्यतिरिक्त, तिने स्पर्शिक सांकेतिक भाषा देखील वापरली, जिथे चिन्हे दिसण्याऐवजी स्पर्शाने ओळखल्या जातात. हेलनच्या वयाच्या 10व्या वर्षी ॲनने तिला बोस्टनमधील होरेस मान स्कूल फॉर द डेफ अँड हार्ड ऑफ हिअरिंगमध्ये सारा फुलरकडे भेटायला नेले. तिथे हेलनने फुलर कडून बर्‍याच गोष्टी शिकून घेतल्या. सुलिव्हन आणि हेलनचा हा प्रवास द मिरॅकल वर्कर या चित्रपटात दाखवण्यात आला आहे. नैराश्याने ग्रासलेल्या एक 7 वर्षाच्या मुलीला आत्मविशवासी व बर्‍याच बाबतीत स्वावलंबी केलं ते तिची शिक्षिका ॲन मॅन्सफिल्ड सुलिव्हन हिने. त्यात जोडीला होती हेलेन केलर ची जिद्द व चिकाटी.
केलरची शैक्षणिक कामगिरी उल्लेखनीय होती. तिने 1904 मध्ये रॅडक्लिफ कॉलेजमधून कम लॉड पदवी प्राप्त केली, ती बॅचलर ऑफ आर्ट्स पदवी मिळवणारी पहिली मूक-अंध व्यक्ती बनली. शिक्षणामुळे तिच्या माहितीत वाढ होत गेली. त्यावेळी चालत असलेल्या सामाजिक लढ्यांची माहिती तिला होत गेली तर्कसंगतपणा असल्याने सामाजिक जाणिवेकडे ओढली गेली. महिला व अपंगांच्या अधिकारांसाठी चालू असलेल्या आंदोलनात हेलन सामील झाली. तिच्या सामाजिक आर्थिक न्यायासाठी चाललेल्या आंदोलंनांशी ती आयुष्यभर एकनिष्ठ आणि संघर्षरत राहिली. तिने अथकपणे महिला आणि अपंग लोकांच्या हक्कांसाठी मोहीम चालवली, मताधिकार, कामगार हक्क आणि शिक्षण आणि रोजगार यासारख्या चळवळीत सहभागी झाली.
1920 मध्ये बनलेल्या अमेरिकन सिव्हिल लिबर्टीज युनियन (ACLU) ची केलर सह-संस्थापक होती. नागरी हक्कांच्या क्षेत्रात तिने बर्‍याच मोहिमा आखल्या, व्याख्याने दिलीत, आंदोलंनांमद्धे भाषणे दिली. तिच्या सरख्यांच्या अथक प्रयत्नांनी कायदेविषयक सुधारणांचा मार्ग मोकळा केला, ज्यामुळे लाखो गरजू अपंग लोकांचे जीवन सुधारले. हेलन केलर ही सुस्थितीत असलेल्या घराण्यात असूनही तिला सामाजिक- आर्थिक आंदोलने करावी का असं का वाटलं? तर वंचित वर्गाच्या अधिकारांसाठी लढा द्यायचे तिने निवडले त्यामागचे इंधन होता तिच्यावर समाजवादी-साम्यवादी चळवळीचा पडलेला प्रभाव.
तेव्हा जगभरात समाजवादी-साम्यवादी चळवळी नव्या जगाचा निर्माण करण्याच्या भूमिकेतून जोर धरत होत्या. केलरचे साहित्यिक योगदान तितकेच महत्त्वपूर्ण आहे. केलरची समाजवादाची समज तिच्या काळातील पुरोगामी विचारवंत आणि कार्यकर्त्यांच्या संपर्कातून विकसित झाली. अलेक्झांडर ग्रॅहम बेल आणि जॉन ड्यूई यांसारख्या शास्त्रज्ञांच्या सानिध्यात प्रभावित होऊन केलरने समाजात अधिक समानता आणि न्याय मिळवण्यासाठी समाजवादी आदर्शांचा स्वीकार केला. तिने समाजवादाला केवळ आर्थिक व्यवस्था म्हणून पाहिले नाही तर उपेक्षितांचे उत्थान करण्यासाठी आणि सर्वांना समान संधी सुनिश्चित करण्यासाठी नैतिक अत्यावश्यक म्हणून पाहिले.
कामगारांच्या हक्कांसाठी आणि कामगार सुधारणांसाठी केलरला समाजवादी व्यवस्थेशिवाय पर्याय नाही हा विश्वास पक्का झाला. तिने कामगार-वर्गातील व्यक्तींचे शोषण आणि त्रास ओळखून आर्थिक असमानतेच्या विरोधात बोलायला सुरवात केली. अन्यायाचा सामना करण्यासाठी आणि कामाची परिस्थिती सुधारण्यासाठी कामगारांमध्ये सामूहिक कृती आणि एकता आवश्यक आहे, असा केलरचा विश्वास होता.
1919 मध्ये केलरने न्यूयॉर्कमधील दौऱ्यादरम्यान चॅप्लिनच्या एका कार्यक्रमाला हजेरी लावली. चॅप्लिन, केलरच्या दृढनिश्चयाने, बुद्धिमत्तेने आणि प्रचंड अडथळ्यांवर मात करण्याच्या तिच्या क्षमतेने प्रभावित झाला,आणि त्यांची मैत्री झाली. भाषेतील अडथळे आणि सांस्कृतिक भिन्नता ओलांडून जगभरातील प्रेक्षकांमध्ये आनंद आणि हशा आणणारा चार्ली चॅप्लिन देखील साम्राज्यवाद विरोध आणि समाजवादी समानतामूलक विचारांच्या प्रभावात होता. काही वर्षांनी तो कम्युनिस्ट असल्याच्या आरोपांमुळे त्याच्यामागे लागलेल्या सरकारी छ्ळामुळे त्याला अमेरिका सोडून जावे लागले होते. त्यांच्या समान वैचारिक भूमिकेमुळे त्यांची मैत्री केलर सोबत अधिक घट्ट झाली. केलरने अपंग लोकांच्या हक्कांसाठी अथक मोहीम चालवली, शिक्षण, सुलभता आणि समान संधींच्या महत्त्वावर जोर दिला. चॅप्लिनने आपल्या चित्रपटांद्वारे आणि सार्वजनिक व्यक्तिमत्त्वाद्वारे, सामाजिक भाष्य आणि बदलाचे साधन म्हणून विनोदाचा वापर करून गरिबी, अन्याय आणि मानवी स्थिती या समस्यांचे निराकरण केले. केलर आणि चॅप्लिन दोघांनीही सामाजिक न्याय आणि मानवतावादी कारणांसाठी त्यांचे-त्यांचे व्यासपीठ वापरले.
आर्थिक समस्यांच्या पलीकडे, केलर हे महिलांच्या हक्क आणि मताधिकार याची समर्थक होती. महिला सक्षमीकरण आणि लैंगिक समानता ह्या व्यापक सामाजिक न्यायाच्या अविभाज्य घटक असल्याचे तिचे मत होते. या मूल्यांना तिने आपल्या कामात नेहमी प्राधान्य दिलं. या क्षेत्रातील केलरची सक्रियता समता आणि सामाजिक प्रगतीच्या समाजवादी तत्त्वांशी जवळून जुळलेली होती.
हेलन केलर हिने अमेरिकेतील नागरी हक्क चळवळीला सक्रियपणे पाठिंबा दिला. तिने आफ्रिकन अमेरिकन लोकांच्या समान हक्क आणि संधींची बाजू घेत वर्णद्वेष आणि हिंसेविरुद्ध तिच्या लेखन, भाषणे आणि सक्रियतेद्वारे आपले योगदान दिले .केलरने कोणाच्याही वंश किंवा पार्श्वभूमीच्या आधारावर भेदभाव न करता सर्व व्यक्तींसाठी शिक्षण, सशक्तीकरण आणि संधी मिळवण्याच्या महत्त्वावर जोर दिला. ती प्रत्येक माणसाच्या अंगभूत प्रतिष्ठेवर आणि समानतेवर विश्वास ठेवत होती आणि तिने तिच्या व्यासपीठाचा वापर सामाजिक नियमांना आव्हान देण्यासाठी आणि समावेशकतेला प्रोत्साहन देण्यासाठी केला.
केलरचे लेखन आणि भाषणे अनेकदा न्याय, सहानुभूती आणि दडपशाहीवर मात करण्यासाठी सामूहिक कृतीचे महत्त्व या विषयांना निर्भीडपणे हात घालत. तिने अमेरिकन लोकांना त्यांच्या जुनाट, प्रस्थापित, कालबाह्य पूर्वग्रहांतून बाहेर पडून सर्व लोकांची भरभराट होऊ शकेल अशा अधिक सामाजिक –आर्थिक न्यायामूल्यांवर आधारित समाजासाठी एकत्र काम करण्याचे आवाहन केले.
केलरला आयुष्यभर टीका आणि आव्हानांचा सामना करावा लागला असला तरी, ती तिच्या विश्वासावर ठाम राहिली आणि 1968 मध्ये तिचे निधन होईपर्यंत नागरी हक्कांसाठी ती लढा देत राहिली. न्यायासाठी चालू असलेला संघर्ष आणि भेदभावाविरुद्धच्या लढ्यात एकतेचे महत्त्व ओळखणारी आणि समानतेसाठी चाललेल्या संघर्षांची लढाऊ कार्यकर्ती म्हणून तिचा वारसा जगभरातील व्यक्ती आणि चळवळींना प्रेरणा देते
केलरची समाजवादाशी असलेली बांधिलकी तिच्या आंतरराष्ट्रीयवादी दृष्टिकोनातूनही दिसून आली. तिने युद्ध आणि सैन्यवादाचा विरोध केला, त्याऐवजी संघर्षांचे शांततापूर्ण निराकरण आणि आंतरराष्ट्रीय सहकार्याची बाजूने बोलत राहिली. केलरचा असा विश्वास होता की जागतिक सुसंवाद वाढवण्यासाठी आणि गरिबी आणि भेदभाव यासारख्या सामायिक आव्हानांना तोंड देण्यासाठी राष्ट्रे आणि संस्कृतींमधील एकता महत्त्वाची आहे. तिच्या लिखाणात आणि भाषणांमध्ये, केलरने तिच्या समाजवादी समजुती स्पष्टपणे मांडल्या, अशा समाजाच्या गरजेवर जोर दिला ज्यामध्ये नफ्यापेक्षा मानवी कल्याणाला प्राधान्य देता येईल. 1937 मध्ये हेलन केलरच्या भारत भेटीने देशावर एक अमिट छाप सोडली, असंख्य व्यक्तींना प्रेरणा दिली आणि अपंगत्व हक्क आणि सामाजिक न्यायासाठी तिने लढण्याची प्रेरणा दिली. केलरची भारतभेट हा केवळ वैयक्तिक प्रवासच नव्हता तर भारताच्या स्वातंत्र्यलढ्याचा आणि सामाजिक सुधारणांचा एक महत्त्वाचा क्षण होता. तिच्या भेटीदरम्यान, केलरने महात्मा गांधींसह विविध राजकीय नेत्यांशी भेट घेतली, ज्यांच्याशी तिने अहिंसा, सामाजिक न्याय आणि मानवी हक्कांचे आदर्श सामायिक केले. गांधींच्या तत्त्वज्ञानाने आणि उपेक्षितांच्या उन्नतीसाठी आणि भारतीय समाजात समानता वाढवण्याच्या त्यांच्या प्रयत्नांनी केलर खूप प्रभावित झाली.
या काळात तिने भारतात प्रेरणादायी भाषणे दिली आणि देशभरातील श्रोत्यांशी संवाद साधला. तिने शिक्षण, सक्षमीकरण आणि अपंग व्यक्तींसाठी समान संधी, सामाजिक धारणा आव्हानात्मक आणि जीवनाच्या सर्व पैलूंमध्ये त्यांचा समावेशकरण्यावर भर दिला. यानंतर 1955 ला परत त्या भारतात आल्या तेव्हा पंडित जवाहरलाल नेहरू ही भारताचे प्रधानमंत्री होते. त्यांच्या दोघांच्याही आयुष्यातील हा महत्त्वाचा क्षण होता. भारताच्या स्वातंत्र्य चळवळीतील त्यांच्या पुरोगामी आदर्शांसाठी आणि नेतृत्वासाठी ओळखले जाणारे राजकारणी नेहरू, केलरच्या कामाने खूप प्रभावित झाले. केलरने, आधुनिक, लोकशाही भारताच्या उभारणीसाठी नेहरूंच्या समर्पणाची आणि गरिबीचे निर्मूलन आणि शिक्षणाला चालना देण्यासाठी केलेल्या त्यांच्या प्रयत्नांची प्रशंसा केली. त्यांची भेट ही केवळ राजनैतिक चकमक नव्हती तर समानता, मानवी हक्क आणि सामाजिक सुधारणा या मुद्द्यांवर बैठक होती.या भेटी नंतर बराच काळ त्यांचा पत्रव्यवहार सुरू होता.
तिने तिच्या “द स्टोरी ऑफ माय लाइफ” या आत्मचरित्रासह अनेक पुस्तके लिहिली, जी तिच्या संघर्ष आणि विजयाचा एक मार्मिक पुरावा आहे. केलरचे लेखन केवळ तिच्या वैयक्तिक प्रवासालाच प्रकाश देत नाही तर सहानुभूती, समजूतदारपणा आणि प्रत्येक व्यक्तीच्या अंगभूत प्रतिष्ठेचा पुरस्कार करतात.
– कल्पना पांडे kalpanasfi@gmail.com
(9082574315)
