(24 नोव्हेंबर: डार्विन डे- उत्क्रांती दिवस विशेष)
डार्विनच्या उत्क्रांतीवादाच्या सिद्धान्ताला त्याच्या काळापासूनच विरोध होत आला आहे आणि या विरोधात सनातन्यांनी कायम महत्त्वाची भूमिका बजावली आहे. अनेक ज्ञानीगुणी जण आणि पुढारी यांनी देखील अलीकडेच उत्क्रांतीवादाच्या सिद्धांताला खोटे ठरवण्याचे प्रयत्न केलेत, त्यानिमित्ताने या विरोधांचा घेतलेला मागोवा, श्री कृष्णकुमार आनंदी-गोविंदा निकोडे गुरूजींच्या शब्दांत…
डार्विन आणि उत्क्रांतिवाद हे जणू एक समीकरणच मानले जाते. उत्क्रांती म्हणजे निसर्गानुसार सजीवांमध्ये होणारे आणि खूपच हळूहळू अंगिकारले जाणारे बदल होय. पृथ्वीच्या उत्पत्तीपासून होत आलेले हे बदल सजीवांच्या उदयास अनुकूल होते. चार्ल्स रॉबर्ट डार्विन यांचा जन्म दि.१२ फेब्रुवारी १८०९ साली इंग्लंड येथील शोर्पशायर शहरातील श्रेब्स्बुरी या गावी झाला. ते एक ब्रिटिश पदार्थशास्त्रज्ञ आणि भूवैज्ञानिक होते. विज्ञानाच्या विकासात त्यांचे मोलाचे योगदान आहे. डार्विन हे प्रामुख्याने विज्ञानाच्या विकासात त्यांच्या योगदानासाठी जाणले जातात. त्यांनी मानवाच्या उत्क्रांतीच्या विविध टप्प्यांना साध्या सरळ प्रयोगांच्या माध्यमाने जगापुढे आणले. त्यांच्या निरीक्षणांमुळे उत्क्रांती आणि नैसर्गिक निवडीवर त्यांनी महत्त्वपूर्ण काम केले आहे. जेव्हा त्पांनी “प्रजातींच्या उत्पत्तीवर” प्रकाशित केले तेव्हा आपले जग कायमचे बदलले होते. डार्विनच्या नैसर्गिक निवडीच्या शोधाची व्याख्या चार तत्त्वांनी केली जाते. म्हणजेच, प्रत्येक प्रजातीमध्ये भिन्नता असते. या फरकांमध्ये रंग, वजन, उंची आणि इतर वैशिष्‍ट्ये यांचा समावेश आहे.
उत्क्रांती सिद्धांताचे महत्त्वाचे मुद्दे- १) एखाद्या विशिष्ट प्रजातीच्या अनेक प्रजातींच्या वनस्पती पूर्वी सारख्याच होत्या, परंतु जगातील विविध ठिकाणच्या भौगोलिक परिस्थितीमुळे त्यांची रचना बदलली त्यामुळे त्या एका प्रजातीच्या अनेक प्रजाती झाल्या. २) वनस्पतींसारख्या प्राण्यांच्या बाबतीतही असेच आहे, मानवाचे पूर्वज एकेकाळी माकडे होती, पण काही माकडे वेगळ्या पद्धतीने जगू लागली. हळूहळू गरजांनुसार त्यांचा विकास होत गेला, तो माणूस झाला. अशा रीतीने, वातावरण आणि परिस्थितीनुसार जीवांमध्ये हळूहळू बदल होणे किंवा अनुकूल कार्य करणे आणि परिणामी जीवांच्या नवीन प्रजातींची उत्पत्ती होणे, याला उत्क्रांती म्हणतात. चार्ल्स रॉबर्ट डार्विन यांची डिसेंट ऑफ मॅन आणि ओरिजीन ऑफ स्पेशीज ही पुस्तके प्रचंड प्रमाणात प्रसिद्ध झाली. ऑन द ओरिजीन ऑफ स्पेसीज या पुस्तकातून त्यांनी उत्क्रांतिवादाचा सिद्धांत मांडला. त्यामुळेच २४ नोव्हेंबर हा दिवस डार्विन डे म्हणूनही प्रसिद्ध पावला आहे.
बीगल या जहाजावरून डार्विन परतला. तेव्हा त्याच्या डोक्यात विचारांची चक्रे फिरत होती. आपले विचार त्याने शब्दबद्ध करून त्याचे भूशास्त्रज्ञ गुरू चार्ल्स लायेल यांना दाखवले. त्यांच्या सल्ल्यावरून फापटपसारा छाटून ते त्याने पुन्हा लिहून काढले. हे विचार प्रसिद्ध करायचे धाडस चार्ल्स डार्विनमध्ये नव्हते. त्यांची पत्नी प्रचंड धार्मिक होती. त्यामुळे त्यांचे “जगण्यासाठी योग्य ते बदल ज्या प्राण्यांमध्ये घडतात आणि अशा तऱ्हेने बदल घडल्यामुळे जे प्राणी बदलत्या परिस्थितीशी जुळवून घेऊ शकतात, तेच जगतात, बाकीचे कालौघात नष्ट होतात. ही प्रक्रिया कोट्यवधी वर्षे चालू असते”, हे नवे विचार तिला धक्कादायक वाटणार, याबद्दल त्यांना खात्री वाटत होती. त्यामुळेच या विचारांचे साडेचारशे-पाचशे पानांचे हे हस्तलिखित त्यांनी बरीच वर्षे दडवून ठेवले होते. एक दिवस त्याला एक पार्सल मिळाले. अल्फ्रेड रसेल वॉलेस नावाच्या माणसाने डच इस्ट इंडिजमधून ते पाठवले होते. ते पुडके उघडून त्यातला मजकूर वाचून डार्विनला काय करावे ते सुचेना. त्याच्या सुमारे ५०० पानी प्रबंधाचे सार या वॉलेस नावाच्या स्वशिक्षित माणसाने त्याच्या निरीक्षणांचे निष्कर्ष म्हणून डार्विनकडे २४ पानांत पाठवले होते. आपण कृपया हे ब्रिटिश असोसिएशन ऑफ सायन्सेसच्या सभेत सादर करावे, अशी विनंती त्यासोबतच्या पत्रात होती. आता काय करावे, या पेचातून चार्ल्स लायेलनी पुढाकार घेऊन त्याची सुटका केली. नाहीतर डार्विन त्याचे हस्तलिखित जाळायला निघाला होता. तसे झाले असते तर हा सिद्धांत नंतर कधीतरी मांडला गेलाही असता आणि कदाचित तो सहजपणे स्वीकारलाही गेला असता, पण या झाल्या जर-तरच्या गोष्टी.
लायेल आणि डॉ.हुकर- जोसेफ डाल्टन यांनी वॉलेस यांच्याशी संपर्क साधला. वॉलेसनी उदार मनाने हा सिद्धांत दोघांचा असावा, हे मान्य केले. मुख्य म्हणजे ह्या जोडगोळीनं जो सिद्धांत मांडला, त्यात माणसासंबंधी अवाक्षरही काढले नव्हते. अखेरीस एकदा हा शोधनिबंध दोघांच्या नावे १ जुलै १८५८ रोजी लिनियन सोसायटीच्या सभेत वाचला गेला. त्यानंतर डार्विनने ‘द ओरिजिन ऑफ स्पेसीज थ्रू नॅचरल सिलेक्शन’ हा ग्रंथ प्रकाशकाला छापण्यासाठी दिला. तो २४ नोव्हेंबर १८५९ या दिवशी बाजारात आला. त्याची पहिली आवृत्ती १२५० प्रतींची होती. ती पहिल्याच दिवशी हातोहात संपली. त्यानंतर जी वादविवादांना सुरुवात झाली ती अजून शमलेली नाही!
स्वर्गीय निर्मात्याच्या निर्मितीच्या तत्त्वाविरुद्ध असलेले पाखंडी पुस्तक असे मत क्वार्टर्ली रिव्ह्यूने या पुस्तकाबद्दल नोंदवले. तर तितक्याच एका नावाजलेल्या ‘लिटररी रिव्ह्यू’ या नियतकालिकाने अत्यंत किरकोळ आणि बिन महत्त्वाच्या थातुरमातुर घटनांच्या आधारे केवळ कल्पनाशक्ती आणि तर्कदुष्टता यांचा मेळ घालून निर्माण केलेले चोपडे, अशी या ग्रंथाची संभावना केली.
खरे तर डार्विनने ओरिजिन ऑफ स्पेसीज या ग्रंथात मानवाच्या उत्पत्तीबद्दल लिहिणे टाळले होते. हे स्वत: डार्विनला डाचत होते. त्यामुळेच त्यांनी ग्रंथाच्या सुरुवातीलाच सर्व समविचारी शास्त्रज्ञांच्या संशोधनांची माहिती दिली होती आणि अखेरच्या प्रकरणात यामुळे माणसाच्या निर्मितीवर प्रकाश टाकण्यास मदत होईल, अशा अर्थाचे एक वाक्य टाकले होते. या एका वाक्यामुळे लोकमत प्रचंड क्षुब्ध झाले. द एथेनिअम’ या नियतकालिकाने एवढ्या एका वाक्याचे प्रचंड भांडवल केले. “माकडापासून माणूस बनला, अशा तऱ्हेचा एक नवा पंथ डार्विन तयार करणार”, हा त्यांच्या बातमीचा मथळा होता. यानंतरचा मोठा वाद ब्रिटिश असोसिएशन ऑफ एडव्हान्समेंट ऑफ सायन्सेसच्या जून १८६०च्या सभेत झाला. डार्विनच्या विचारांना सॅम्युएल विल्बरफोर्स- बिशप ऑफ ऑक्सफर्ड डार्विनवादाला कायमस्वरूपी मूठमाती देणार, अशा तऱ्हेचं वर्णन सभेच्या आधीच वृत्तपत्रांनी छापले होते.
सर्वसाधारणपणे वैज्ञानिक सभेकडे कुणी फिरकत नाही. मात्र या सभेला सातशेहून अधिक लोक त्या दिवशी मुख्य सभागृहात उपस्थित होते. अनेक लोक सभागृहाच्या बाहेर उभे होते. डार्विनची नेहमीप्रमाणे प्रकृती अस्वास्थ्याची- मंचावर जायच्या भीतीने डार्विनचं पोट दुखू लागायचे ही सबब आता लोकांना ठाऊक झाली होती. त्यामुळे टी.एच.हक्सले हे त्यांची म्हणजे डार्विनची बाजू मांडणार होते. बिशप बोलता बोलता हक्सले यांच्याकडे बघून म्हणाले, “तुम्हाला डार्विन यांचं म्हणणं मान्य आहे, तेव्हा मला एक बाब स्पष्ट करून सांगाल का? तुमचं माकडांशी असलेलं नातं वडिलांच्या घराण्याकडून आहे की आईच्या?” टाळ्यांचा कडकडाट झाला. थॉमस हक्सले शेजाऱ्याजवळ कुजबुजले, “देवानंच या बिशपला माझ्या जाळ्यात फसवलाय!” बिशपचे भाषण संपले. हक्सली बोलायला उठले. त्यांनी आधी उपस्थितांना उत्क्रांतीवाद समजावून सांगितला. मग विल्बरफोर्सच्या युक्तिवादाचे बारा वाजवले आणि शेवटी ते म्हणाले, “आपल्याला ज्या विषयात गम्य नाही, ज्याची आपल्याला काडीचीही माहिती नाही, त्या विषयात नाक खुपसणाऱ्या एखाद्या वाचाळ माणसापेक्षा (इथं त्यांनी बिशप विल्बरफोर्सवर नजर रोखली.) एखादा माकड मी माझा पूर्वज म्हणून पसंत करीन.” हक्सले यांच्या भाषणानंतर इंग्लंडमध्ये डार्विनवादाच्या विरोधात पद्धतशीरपणे वातावरण पेटवायचे प्रयत्न झाले.
युरोपनं डार्विनवाद पूर्णपणे स्वीकारला नव्हता. लुई अगासीझसारख्या मान्यवर भूशास्त्रज्ञाने त्याला विरोध केलाच, पण ते अमेरिकेत व्याख्यान दौऱ्यासाठी गेले असताना त्यांनी डार्विनवादाविरोधात प्रचार केला. अमेरिकेतील दक्षिणी राज्यांनी ह्याविरोधाचे स्वागत केले. आजही अमेरिकेत डार्विनप्रणीत उत्क्रांतीवादाला जो विरोध होतोय तो ह्या सनातनी दक्षिण राज्यांमध्येच मोठ्या प्रमाणावर पाहायला मिळतो. तिथे अजूनही फ्लॅट अर्थ सोसायटीसारख्या संस्था कार्यरत आहेत. अगासीझ यांनी डार्विनप्रणीत उत्क्रांतीवादाच्या विरोधात जे बीज पेरले, त्याला १९२५ साली दृश्य स्वरूपात फळ आले. टेनेसीमधील पुराणमतवादी लोकांच्या दबावाखाली राज्याच्या विधिमंडळाने एक कायदा अंमलात आणण्याचा ठराव मान्य केला. या कायद्याच्या मसुद्यावर दि.२१ मार्च १९२५ या दिवशी राज्यपालांची सही झाली. त्यामुळे त्या दिवसापासून टेनेसी या राज्यात डार्विनप्रणीत उत्क्रांतीवाद शिकवणे, हा गुन्हा मानण्यात येऊ लागला. हा कायदा म्हणजे शिक्षण घेण्याच्या व्यक्तिस्वातंत्र्यावर घाला आहे, म्हणून त्याला उदारमतवादी घटकांनी विरोधही केला होता. त्यातल्याच कुणाच्या तरी सुपीक डोक्यात आपल्या गावाचे नाव अमर करायची कल्पना आली.
आपण जर या कायद्यालाच आव्हान दिले तर विज्ञानाच्या इतिहासात आपल्या गावाचे नाव कायमस्वरूपी अमर होईल, ह्या कल्पनेने प्रभावीत झालेल्या डेटन गावच्या काही तरुणांनी त्यांचाच मित्र असलेल्या जॉन थॉमस स्कोप्स त्या शिक्षकाविरुद्ध पोलिस ठाण्यात तक्रार केली. स्कोप्सला वर्गात उत्क्रांतीचा धडा शिकवत असताना पोलिसांनी अटक केली. हा खटला खूपच गाजला. डेटन, टेनेसी या गावाला खरोखरच प्रसिद्धी मिळाली आणि जेव्हा जेव्हा उत्क्रांतीवादाबद्दल बोलले जाते, तेव्हा तेव्हा स्कोप्स ट्रायलचा उल्लेख अपरिहार्यच असतो. या खटल्यात भर न्यायालयात वकिलांच्या शाब्दिक चकमकी झडल्याच, पण शारीरिक मारामाऱ्याही घडल्या. आरोपी दूरच, त्याच्या आधी कोर्टाची बेअदबी केल्याबद्दल आरोपीच्या वकिलालाच दंड ठोठावला गेला. गर्दी अमाप होती. तिच्यासाठी मांडव घातले गेले. वृत्तपत्रांनी या खटल्याला “मंकी ट्रायल” म्हणायला सुरुवात केली. कोर्टाने अखेरीस स्कोप्सला शंभर डॉलर एवढा दंड केला. पुढे सर्वोच्च न्यायालयाने तो रद्द ठरवला. कायदा मात्र तसाच राहिला. या खटल्याचा एक परिणाम म्हणजे इतरही अनेक राज्यांनी असेच कायदे केले. इ.स.१९६५मध्ये सुझान एपर्सन या शिक्षिकेने अर्कान्सास राज्यातील मंकी लॉ रद्द व्हावा, यासाठी न्यायालयात धाव घेतली. अर्कान्सास राज्यात या कायद्याला रॉटनबरी एक्ट असे म्हटले जात होते. खटला दाखल करणाऱ्या एपर्सन या शिक्षिकेच्या आडनावाची फोड एप पर्सन अशी करून, ती हा कायदा रद्द करण्यासाठी धडपडणारच, असं सनातनी विचारांची मंडळी वृत्तपत्रांकडे पत्र पाठवत होती, तर सुधारणावादी “हा रॉटन एक्ट बेरी करा” अशा तऱ्हेचे उत्तर देऊन तसे मोर्चे काढू लागले. केनेडी यांच्या खुनाची चौकशी करणाऱ्या आयोगाचे अध्यक्ष अर्ल वॉरेन यांच्या न्यायालयात हा खटला चालला. त्यांनी हा कायदा अवैध ठरवला आणि अर्कान्सास राज्यात डार्विनप्रणीत उत्क्रांतीवाद शिकवायला पुन्हा सुरुवात झाली.
सन १९८२ साली पुन्हा एकदा डार्विनवाद न्यायालयात आला. खरंतर या वर्षी डार्विनच्या मृत्यूस शंभर वर्षे होत होती. या खटल्यामध्ये सनातनी मंडळींनी स्टीफन जे.गुल्ड या शास्त्रज्ञाची साक्ष काढली होती आणि तिथंच ते फसले. स्टीफन जे.गुल्ड हे प्राणिशास्त्रज्ञ आहेत, लिम्नॉलॉजी म्हणजे शंखशिंपल्यातील प्राणी हा त्यांचा खास अभ्यासाचा विषय. हा अभ्यास करताना एक गोष्ट त्यांच्या लक्षात आली. प्राण्यांची उत्क्रांती ही साधी सरळ अशा प्रकारे झालेली नाही, तर काही वेळा अल्पावधीत परिस्थितीनुरूप प्राणी बदलतात तर काही वेळा दीर्घकाळ त्यांच्यात कोणताही बदल होत नाही. यामुळे आज जरी माणूस हा डार्विनवादानुसार उत्क्रांतीचं शिखर मानला जात असला तरी तो उद्या बदलणारच नाही, याची खात्री देता येत नाही. (लाख दोन लाख किंवा पाच लक्ष वर्षे हा भूशास्त्रीयदृष्ट्या अत्यल्प काळ आहे, हे इथं लक्षात ठेवायला हवं.) कारण माणूस पृथ्वीच्या इतिहासात नुकताच अवतरला आहे. त्यांच्या या सिद्धांताबद्दल मतभेद आहेत, ते असणारच आणि असायलाही हवेत. माध्यमांनी ही बातमी सनसनाटी वाटावी म्हणून “डार्विनचा उत्क्रांतीवाद मोडीत काढणारा शास्त्रज्ञ” अशी प्रसिद्धी गुल्ड ह्यांना दिली. न्यायालयात त्यांची तपासणी चालू असताना गुल्ड म्हणाले, “उत्क्रांती झाली नाही, असं मी कधीच म्हणालो नाही.
उलट हाताशी कुठलीही साधने नसताना उत्क्रांती हा विचार मांडणे हे प्रज्ञावंताचेच काम आहे, पण आता गुणसूत्रे आणि जनुकांतील बदल पाहता येतात, त्यामुळे उत्क्रांती झाली पण ती प्रक्रिया डार्विन यांना वाटत होती तितकी साधी, सरळ आणि सोपी नव्हती, असं मी म्हणतो. गुल्डच्या या सिद्धांताच्या स्पष्टीकरणामुळे खटला भरणाऱ्या धर्ममार्तंडांच्या तोंडचे पाणी पळाले. यानंतर त्यांनी उत्क्रांतीला प्रायोगिक आधार नाही, असा मुद्दा उपस्थित केला आणि उत्क्रांती शिकवायची तर बुक ऑफ जेनेसिसमधला विश्वनिर्मितीचा सिद्धांतही शिकवला जायला हवा, असा मुद्दा मांडला. न्यायालयाने हे मुद्दे फेटाळून लावले. तसेच उत्क्रांती ही वैज्ञानिक बाब आहे तर क्रिएशनिझम म्हणजे बायबलप्रणीत विश्वनिर्मिती ही धार्मिक बाब आहे, तेव्हा दोघांना एकाच पारड्यात टाकणे योग्य नाही, असा निकाल दिला. असे असले तरी अजूनही हा वाद मधून मधून डोकं वर काढतोच, पण आता त्याच्याकडे फारसे गांभीर्यानं बघितलं जात नाही, हे विशेष!
!! उत्क्रांती दिनाच्या सर्व बंधुभगिनींना हार्दिक हार्दिक शुभेच्छा !!
✒️संकलन:-श्री कृष्णकुमार आनंदी-गोविंदा निकोडे गुरूजी.
(थोर शास्त्रज्ञ व संशोधकांच्या प्रेरक चरित्रांचे गाढे अभ्यासक.)
मु.पोटेगावरोड, गडचिरोली.फक्त व्हॉट्सॲप- 9423714883
