_जागतिक रिफ्यूजी डे- शरणार्थी दिन दरवर्षी २० जून रोजी जगभरात साजरा केला जातो. निर्वासितांना आदर देण्यासाठी हा दिवस साजरा केला जातो. जगभरात असे कितीतरी लोक आहेत, ज्यांना घराबाहेर जाण्यास भाग पाडले गेले. अशा निर्वासितांचा सन्मान करण्यासाठी संयुक्त राष्ट्र हा दिवस साजरा करते. याबद्दल महत्वपूर्ण संकलित माहीती श्रीकृष्णकुमार आनंदी-गोविंदा निकोडे गुरूजींनी सदर लेखात प्रस्तुत केली आहे… संपादक._
अभयारण्य शोधण्याच्या आणि चांगले जीवन जगण्याच्या आशेने आपल्या देशातून संघर्ष आणि छळातून पळून गेलेल्या निर्वासितांची ताकद ओळखणे हा या कार्यक्रमाचा उद्देश आहे. जागतिक निर्वासित दिन त्यांच्या दुरवस्थेसाठी समजून घेण्याची संकल्पना तयार करतो, जे त्यांच्या भविष्याच्या पुनर्बांधणीमध्ये लवचिकता आणि धैर्य दर्शवते. निर्वासितांच्या समुदायातील समृद्ध विविधता अनुभवण्याची, समजून घेण्याची आणि साजरी करण्याची प्रत्येकासाठी संधी म्हणून हा दिवस पाहिला जातो . थिएटर, नृत्य, चित्रपट आणि संगीत यासारख्या कार्यक्रमांचा उद्देश निर्वासित समुदाय संस्था, स्वयंसेवी आणि वैधानिक संस्था, स्थानिक परिषद आणि शाळांना या कारणाचा सन्मान करण्यासाठी आठवड्यात कार्यक्रम आयोजित करण्याची परवानगी देणे आहे. सन १९५१ अनुसार शरणार्थी कन्व्हेन्शन शरणार्थीला एक व्यक्ती म्हणून मान्यता देते जी त्यांच्या वंश, धर्म, सामाजिक गटाच्या सहभागामुळे किंवा भिन्न राजकीय मतांमुळे प्रभावित होण्याच्या भीतीमुळे त्यांच्या मूळ देशात परत येऊ शकत नाही.
निर्वासित जगामध्ये एक भूमिका बजावतात, कारण जेव्हा ते त्यांच्या यजमान देशामध्ये कायदेशीर रोजगाराच्या संधींमध्ये प्रवेश करण्याच्या मनःस्थितीत असतात तेव्हा ते त्यांच्या ज्ञानाचा उपयोग देशाच्या श्रम बाजारातील अंतर भरून काढण्यात मदत करण्यास सक्षम असतात. समाजातील या समावेशामुळे संस्कृती आणि बहुसांस्कृतिकीकरणात अधिक वैविध्य निर्माण होते, जे समाजाला एकमेकांकडून शिकण्याची संधी देते. बहुसंख्य निर्वासित अशा पार्श्वभूमीतून आलेले आहेत, जिथे त्यांना औपचारिकपणे नोकरी दिली गेली आहे आणि ते त्यांच्या नवीन देशाला देशाच्या सुरक्षेसाठी तसेच त्यांच्या कमाईमध्ये योगदान देण्यासाठी मदत करू शकतात. एखाद्या देशात निर्वासित असल्यामुळे, यजमानांना सरकारद्वारे पुरविल्या जाणाऱ्या शिक्षणाच्या आरोग्य सेवांमध्ये प्रवेश यासारख्या सेवांच्या किमतीत वाढ करण्याची तयारी करणे देखील आवश्यक आहे. ते वेगवेगळ्या आंतरसांस्कृतिक देवाणघेवाणीमध्ये मध्यस्थ म्हणून काम करून समाजात योगदान देण्याची क्षमता निर्माण करण्यास सक्षम आहेत, याचा अर्थ असा आहे की देश समुदायामध्ये अधिक प्रभावी सामाजिक-सांस्कृतिक विविधता अनुभवण्यास सक्षम असेल.
सब है भूमी गोपाल की ही आपली भारतीय धारणा. पण, सगळी भूमी ईश्वराची असली तरी माणसाने ही भूमी वाटून घेतली आहे. तिथे आपापले साम्राज्य वसवले आहे. २० जून हा आंतरराष्ट्रीय शरणार्थी दिवस साजरा होतो. या दिनानिमित्त जग, जगातील देश आणि जगभरातील माणसे याबाबतची संकल्पना समजून घ्यायला हवी. खरे म्हणजे शरणार्थी हा शब्द तसा काटेरीच वाटतो. एखाद्या माणसाला हक्काचे घर नसणे एकवेळ समजू शकतो. पण, हक्काचा देश नसणे किंवा देश असला तरी त्या देशातून त्याला अत्यंत दु:खदपणे नाईलाजाने विस्थापित व्हावे लागेल, तर त्या व्यक्तीचे दु:ख, प्रश्न गंभीरच असतात. शरणार्थी म्हणून तो ज्या देशामध्ये जाईल, तेथील संस्कृती, तेथील भौगोलिक, सामाजिक वातावरण आणि स्थानिकांशी जुळवून घेणे त्याला क्रमप्राप्तच असते, मात्र ते फार अवघड आहे. त्यामुळेच की काय जागतिक स्तरावर शरणार्थी दिन पाळला जातो. हेतू हाच की, यानिमित्ताने जगभरातल्या शरणार्थींच्या प्रश्नांना वाचा फोडता येईल. शरणार्थींच्या हक्कांबाबत जागृती करता येईल. दुसर्‍या महायुद्धाचे गंभीर परिणाम युरोपीय राष्ट्रांवर झाले. भय, भूक, जीवाच्या आकांताने लोक जगण्यासाठी दुसर्‍या शहरात नव्हे, दुसर्‍या राज्यात नव्हे, तर दुसर्‍या देशात पळून गेले. पण, जगण्यासाठी ते ज्या दुसर्‍या देशात गेले, तिथे त्यांचे स्वागत केले गेले असेल का? उत्तर स्पष्ट आहे. या शरणार्थींना त्या त्या देशातील स्थानिकांनी जगण्यासाठी अर्टी-शर्ती समोर ठेवल्या असतीलच. जग नुकतेच युद्धाच्या खाईतून बाहेर येऊ पाहत होते. दु:ख, नैराश्य त्यातच या शरणार्थींचा प्रश्न. त्यांना निर्वासितही म्हणू शकतो. त्यामुळे १९५१ साली युरोपीय देशांनी मानवतेच्या दृष्टिकोनातून या शरणार्थींना जगण्याच्या संधी मिळाव्यात, यासाठी मसुदा तयार केला. त्यामध्ये त्यांनी असे ठरवले की, येणार्‍या शरणार्थींना देशात राहू द्यायचे. त्यांना मानवतेच्या दृष्टिकोनातून सर्व मूलभूत हक्क आणि अधिकार द्यायचे. त्यानंतर जगाने पाहिले की, युरोपीय देशांमध्ये या ना त्या कारणाने विस्थापित झालेले लोक युरोपमध्ये गेले. पण, एक वेळ अशी आली की, निर्वासितांच्या लोंढ्यांमुळे देशातील मूळ नागरिकांनाच मूलभूत हक्कांपासून वंचित व्हायची वेळ आली.
झालं काय? तर, शरणार्थींमुळे लोकसंख्या वाढली. मात्र, देशातील साधनसामग्री त्या तुलनेत त्या दराने वाढली नाही. युरोपातील बहुतेक देश या निर्वासितांच्या विरोधात गेले. त्यांनर २००१ साली आफ्रिका खंडातील देशांमधील यादवी युद्धे, अंतर्गत संघर्ष यामुळे तिथे मोठ्या संख्येत नरसंहार होऊ लागला. लोक विस्थापित होऊ लागले. या मुद्यावर संयुक्त राष्ट्र महासभेने २० जून २००१ला पहिल्यांदा आंतरराष्ट्रीय शरणार्थी दिवस संकल्पना राबवली. जवळ जवळ १५१ देशांनी शरणार्थींना शरण देण्याच्या मुद्याला समर्थन केले. त्यामुळे आपण पाहतो की, युरोप खंडाशी संलग्न असलेल्या मुस्लीम देशातील नागरिक मोठ्या संख्येन युरोपमध्ये शरणार्थी म्हणून जातात. जागतिक करारानुसार युरोपीय देश आपल्याला शरण देतीलच, त्याशिवाय आपल्याला सगळे सनदशीर हक्कही देतील, हे या मुस्लीम देशातील नागरिकांना माहिती आहे. मात्र यामुळे युरोपीय खंडातील बहुतेक राष्ट्रे दुहीच्या उंबरठ्यावर आलेली आहेत. आशिया खंडातही रोहिंग्या मुस्लिमांमुळे शरणार्थी संकल्पनेवर प्रश्नचिन्ह उभा राहिला आहे. असो, शरणार्थींच्या मदतीसाठीच्या करारावर भारताने सही केलेली नाही. त्यामुळे भारतात शरणार्थी म्हणून कुणीही कसेही येऊ शकत नाही.
युएनएचसीआरने सप्टेंबर २०१४ साली अंदाज वर्तवला होता की भारतामध्ये १ लाख ९ हजार तिबेटी निर्वासित, ६५,७०० श्रीलंकन, १४,३०० रोहिंग्या, १०,४०० अफगाणी, ७४६ सोमाली आणि ९१८ अन्य निर्वासित आहेत. सन २०१७ सालच्या अहवालानुसार जगभरात ६८.५ दशलक्ष लोक आपल्याच देशात विस्थापित आहेत. अशा शरणार्थींसोबत काम करणारी युएनशी संबंधित संस्थेच्या हाय-कमिशनर फिलीफो ग्रांडी म्हणतात, “युद्धजन्य परिस्थितीने जगभरात निर्वासितांच्या संख्येत वाढ होत आहे. ही गोष्ट जगासाठी दु:खदायक आहे. हे असे निर्वासित जगणे युद्धाचे प्रतीक आहे. आंतरराष्ट्रीय शरणार्थी दिनानिमित्त इतकेच वाटते की, नाईलाजास्तव प्रचंड तणावाने आणि दु:खाने आपली मातृभूमी सोडून दुसर्‍या देशात शरण मागण्याची वेळ कुणावरही यायला नको.”
शरणार्थी अशी व्यक्ती आहे जी युद्ध, संघर्ष छळ आणि हिंसेच्या परिणामांमुळे आपला देश सोडते ज्याचा त्यांनी त्यांच्या देशात सामना केला आहे. आंतरराष्ट्रीय सीमा ओलांडण्याच्या प्रक्रियेतून, काही निर्वासितांना बहुतेक वेळा कमीत कमी कपडे आणि संपत्ती सोबत ठेवावी लागते; वेगळ्या देशात सुरक्षितता आणि आश्रयस्थान शोधण्याच्या योजनेसह त्यास भाग पडते. जागतिक निर्वासित दिन हा जागतिक निर्वासित सप्ताहाद्वारे देखील साजरा केला जातो आणि आश्रय शोधणाऱ्यांना आणि निर्वासितांना ते राहत असलेल्या समुदायाद्वारे पाहण्याची, ऐकण्याची आणि त्यांची कदर करण्याची एक महत्त्वाची संधी प्रदान करण्यासाठी डिझाइन केलेले आहे.
!! आंतरराष्ट्रीय शरणार्थी दिनाच्या सर्व शरणार्थींना हार्दिक हार्दिक शुभेच्छा जी !!
– संकलन व सुलेखन –
श्री कृष्णकुमार आनंदी-गोविंदा निकोडे गुरूजी.
पोटेगावरोड, गडचिरोली.
फक्त दूरभाष- 7132796683.
