समाजाच्या जडणघडणीत आणि उत्थानात महिला आणि पुरुषांचे समान योगदान आहे. अनेकदा पुरुषांच्या योगदानाची चर्चा होते, पण महिलांनी केलेल्या सामाजिक कार्याची तितकीशी चर्चा होत नाही. आज महिला दिनाच्या निमित्ताने अडीचशे वर्षांपूर्वी महिला आणि दलितांच्या शिक्षणाच्या क्षेत्रात काम करणाऱ्या सावित्रीबाई फुले आणि फातिमा शेख या दोन्ही महिला त्यांच्या काळातील क्रांतिकारी महिला होत्या. त्यांनी मिळून शिक्षण आणि समाजसुधारणेसाठी काम केले. सावित्रीबाई फुले यांचे योगदान आपल्याला परिचित आहे. पण फातिमा शेखबद्दल फारशी माहिती उपलब्ध नाही. सावित्रीबाईंच्या पत्रांतून फातिमा शेख यांची माहिती मिळते.
सावित्रीबाई फुले यांचा जन्म ३ जानेवारी १८३१ रोजी महाराष्ट्रातील सातारा जिल्ह्यातील नायगाव येथे झाला. १८४० मध्ये सावित्रीबाईंचा विवाह जोतिबा फुले यांच्याशी झाला. जोतिबा त्यांच्या चुलत बहीण सगुणाबाईकडे राहत होते. लग्नानंतर जोतिबा फुले यांनी शिक्षण चालू ठेवले. जोतिबांनी स्वतःच्या अभ्यासाबरोबरच सावित्रीबाईंनाही घरी शिकवायला सुरुवात केली. लवकरच सावित्रीबाई मराठी आणि इंग्रजी लिहायला आणि वाचायला शिकल्या. यानंतर सावित्रीबाई शालेय परीक्षेत उत्तीर्ण झाल्या. सावात्रीबाईंना शिक्षणाचे महत्त्व कळले होते. सावित्रीबाई आणि जोतिबांची इच्छा होती की, त्यांच्याप्रमाणेच समाजातील मागासवर्गीय महिलांनाही लेखन-वाचनाची संधी मिळावी. त्यावेळी दलित आणि मागास जातींसाठी शिक्षणाची व्यवस्था नव्हती.
जोतिबा आणि सावित्रीबाईंनी मुलींसाठी शाळा उघडण्याचे ठरवले. पण समस्या अशी होती की मुलींना शिकवण्यासाठी महिला शिक्षक कुठून आणायचे? जिथे इच्छा असते तिथे मार्ग असतो. या महान कार्याची जबाबदारी सावित्रीबाईंनी घेतली. त्यांनी मिशनरी कॉलेजमधून शिक्षक प्रशिक्षण अभ्यासक्रम पूर्ण केला. आता त्या प्रशिक्षित शिक्षिका झाल्या होत्या. अशा प्रकारे जोतिबा आणि सावित्रीबाईंनी 1848 मध्ये पुणे येथे पहिल्या महिला शाळेची पायाभरणी केली.महिलांसाठी शाळा चालवणे सोपे काम नव्हते. सुरुवातीला पालक आपल्या मुलींना शाळेत पाठवायला तयार नव्हते. लोक मुलींना शिक्षण देण्याच्या बाजूने नव्हते. मुलींना शिकवले तर त्यांच्या सात पिढ्या नरकात जातील, अशी त्यांची अज्ञानातून धारणा होती. अशा परिस्थितीत लोकांना समजावून सांगणे खूप कठीण होते.
असे असूनही सावित्रीबाई हिम्मत हारल्या नाहीत. ती लोकांच्या घरी जायच्या, त्यांना प्रेमाने समजून घ्यायच्या. त्यांनी लोकांना शिक्षणाचे महत्त्व सांगितले.
फातिमा शेख या सामान्य मुस्लिम कुटुंबातील होत्या. त्यांचा जन्म 9 जानेवारी 1831 रोजी झाला. त्यावेळी मुस्लिम समजतील त्या पहिल्या सुशिक्षित महिला होत्या. फातिमा शेख त्यांचा मोठा भाऊ उस्मान शेख यांच्यासोबत पुणे येथे राहत असत. उस्मान शेख हे महात्मा फुले यांचे बालपणीचे मित्र होते. महात्मा फुलेंप्रमाणे तेही मोकळे मनाचे होते. त्यांच्या प्रयत्नांमुळे फातिमालाही लिहिता-वाचता आले. सावित्रीबाईंच्या कार्याने प्रेरित होऊन फातिमा शेख देखील धाडस करून पुढे आल्या. फातिमा शेख सोबत आल्यानंतर सावित्रीबाईंची हिंमत द्विगुणित झाली. फातिमा शेख यांच्या सहवासामुळे मुलींच्या शाळेत जीव आला.
आता मुलींच्या शाळेचे काम मोठ्या उत्साहात सुरू झाले. फातिमा आणि सावित्रीबाई दोघीही सकाळी लवकर उठत. घराचे काम आटपून त्यानंतर त्या पूर्ण वेळ शाळेला देत असे. त्यांना जोतिबा व उस्मान शेख यांचे बरोबरीचे सहकार्य लाभले असते. सुरुवातीला शाळेत फक्त सहा मुली होत्या. हळूहळू ही संख्या वाढू लागली. सर्व काही योजनेनुसार चालले होते. पण शहरातील उच्चभ्रू वर्गाला मुलींनी असे अभ्यास करून लिहिणे पसंत केले नाही. हे काम शास्त्रविरोधी असल्याचे सांगून त्यांनी फुले घराण्याचा विरोध केला. असे असतानाही सावित्रीबाई आपले काम करत राहिल्या. आंदोलकांनी जोतिबाचे वडील गोविंदराव यांच्यावर दबाव आणला. गोविंदरावांना समाजातून बहिष्कृत करण्याची धमकी देण्यात आली. या विरोधामुळे गोविंदरावांनी जोतिबाला शाळा बंद करण्याची किंवा घर सोडण्याची अट घातली. जोतिबा आणि सावित्रीबाईंना कोणत्याही परिस्थितीत आपले ध्येय पुढे चालू ठेवायचे होते. त्यांनी वडिलांचे ऐकले नाही. शेवटी त्यांना आपले घर सोडावे लागले.
✒️मुख्तार खान(लोक लेखक संघ,महाराष्ट्र)मो:-9867210054
mukhtarmumbai@gmai.com
